Doğu Anadolu'da Göçebe Kürt Aşiretleri

YENİ BASKIYA ÖNSÖZ
Doğu Anadolu’da Göçebe Kürd Aşiretleri kitabının ilk baskısı Nisan 1992’de Ankara’da Yurt Kitap-Yayın tarafından yapılmıştır. Bu, İBV’de yapılan ilk baskıdır.
Aşiret Kürd toplumunun tarihsel ve toplumsal gelişiminde çok önemli bir kurumdur. Bu bakımdan aşiretin dikkatli bir şekilde ele alınıp ayrıntılı bir şekilde incelenmesinde yarar vardır.
Aşiret, elbette sadece Kürdlere has bir toplumsal kurum değildir. Örneğin Arap aşiretlerinden, Türkmen aşiretlerinden de söz edilebilir. Örneğin Arap aşiretleri genel olarak çöl bölgelerinde, Kürd aşiretleri hem ovalarda ve hem de dağlık alanlarda yaşarlar. Aşiretlerin yaşadıkları alanlar, onların tavır ve davranışlarını da etkilemekte, biçimlendirmektedir.
50-60 sene kadar önce, örneğin 1960’larda aşiret hakkında, Kürd aşiretleri hakkında yeterli bilgimiz yoktu. Daha sonraki yıllarda, Kürd toplumunun tarihsel, toplumsal kültürel gelişimini inceleyen araştırmalar, incelemeler çoğalmış, bu süreçte aşiretler hakkında da bilgilerimiz çoğalmaya başlamıştır.
Kürd toplumunun tarihsel ve toplumsal gelişimini incelerken, sık sık, yerleşik aşiretler- göçebe aşiretler, aşiretler arası çatışmalar, aşiretler ve köylüler arasındaki çatışmalar, merkezi hükümetin göçebe (konar-göçer) aşiretleri yerleştirme çabaları gibi kavramların geçtiği görülmektedir. Çeşitli zamanlar ve mekanlar içinde, bunların da incelenmesinde yarar vardır.
Bu kitapda üç makale yer almaktadır. Doğu Anadolu’da Hareket Eden Göçebe Kürd Aşiretlerinde Toplumsal Değişme (Geçiş Halindeki Toplumlar) makalesinde aşiret kurumu genel olarak ele alınmıştır. İkinci makalede ise, Göçebelik: Alikan Aşireti özel olarak incelenmektedir. Üçüncü makale ise, Feodal Toplum Yapısı ve Doğu Anadolu başlığını taşımaktadır.
Bu yeni baskının oluşturulmasında emeği geçen bütün arkadaşlarımıza teşekkür ederim.
İsmail Beşikci
Ocak 2023, İstanbul

ÖNSÖZ
“Doğu Anadolu’da Göçebe Kürt Aşiretleri” üç yazıdan oluşmaktadır. Bunlardan birincisi, “Doğu Anadolu’daki Göçebe Kürt Aşiretlerinde Toplumsal (Geçiş Halindeki Toplumlar)” başlığını taşımaktadır. Bu yazı 1968 yılı Ocak ayında Erzurum’da teksir edilmiştir. Bu teksir böylece, 24 yılı aşkın bir zaman sonra kitaplaşmış olmaktadır.
“Doğu Mitingleri’nin Analizi (1967)” ve “Doğu Anadolu’daki Göçebe Kürt Aşiretlerinde Toplumsal Değişme (Geçiş Halindeki Toplumlar)” başlıklı teksirler, 1971 Doğu Duruşmaları sırasında, askeri savcılar tarafından en çok suçlanan, suçluluğu kanıt gösterilen metinler oldular. Askeri savcının iddianamesi ve esas hakkındaki mütalaası incelendiği zaman bu husus hemen gözükmektedir. Bu bakımdan her iki metnin de önemli birer belge değerleri vardır.
Bu kitapta yer alan yazılardan ikincisi, “Göçebelik: Alikan Aşireti” başlığını taşımaktadır. Üçüncü yazının başlığıysa “Feodal Toplum yapısı ve Doğu Anadolu”dur. 1970 yılı içinde hazırlanan her iki yazı da, bazı düşünce farklılıkları yüzünden yayınlanamamıştır. İlk defa yayınlanmaktadır. Bu yazıların başında neden hazırlandıkları, neden yayınlanmadıkları konularında kısa bilgiler verilmiştir…
Bu yazılardaki pek çok düşüncenin artık değiştiğini, 1970’li yılların ortalarından itibaren yayınlanan kitaplardaysa bu değişikliğin açıkça görüleceğini daha önce yayınlanan kitapların önsözlerinde belirtmiştim. Zaman ve mekân boyutlarını da dikkate alarak, düşüncede meydana gelen bu değişikliğin izlenmesi, bilgilerimizi zenginleştirici çok önemli bir çaba olmaktadır…
Bu çalışmayı kamuoyuna sunduğu için Yurt Kitap-Yayın’a ve bu çalışmanın kitaplaştırılmasında emekleri geçen Yurt Kitap Yayın çalışanlarına teşekkür ediyorum…
İsmail BEŞİKÇİ
Nisan 1992, Ankara

İÇİNDEKİLER

YENİ BASKIYA ÖNSÖZ 09
ÖNSÖZ 11

DOGU ANADOLU’DA HAREKET EDEN
GÖÇEBE KÜRT AŞİRETLERİNDE TOPLUMSAL DEĞİŞME
ÖNSÖZ 15
GİRİŞ 19
I. GÖÇEBE KÜRT AŞİRETLERİ 20
II. GÖÇ-YAYLAKLAR ve KIŞLAKLAR 21
III. MÜLKİYET İLİŞKİLERİ TOPLUMSAL DEĞİŞME ve
DIŞ FAKTÖRLERLE BÜTÜNLEŞME EĞİLİMLERİ 22
A. TOPRAK MÜLKİYETİ YOK 22
B. TOPLUMSAL EKOLOJİ ve EKOLOJİK BASKILAR
-SOSYAL PROBLEM 26
C. TOPLUMSAL GELİŞMEYİ SAĞLATAN TAMPON
MEKANİZMA ve FONKSİYONLAR 27
1. Modernleşmede Beliren Yeni Müesseseler 27
2. Eski Müesseselerin Yeni Fonksiyonlari 28
3. Benimsenen Yeni Görevler 30
IV. GÖÇEBE AŞİRET TOPLULUKLARINDAKİ DEGİŞMEDE
GÖZLENEBİLECEK BAZl OLUŞUMLAR 33
A. İKTİSADİ KALKINMA ve SOSYAL DEĞİŞME
ARASINDAKİ İLİŞKİ 33
B. LAİK BİR TOPLUMUN-DİNİ BİR TOPLUM HALİNE GELİŞİ 34
C. KADININ TOPLUMSAL STATÜSÜNÜN DUŞMESİ 36
D. GÖÇEBE, BAZI ÜSTÜN KARAKTERLERİNİ
KAYBEDİP ÇEVREYE TABİ OLMAKTADIR 37
V. GÖÇEBE AŞİRETLERİN PROBLEMLERİ ve PLAN İLİŞKİLERİ 39
A. GÖÇEBELERİN ÇEVRE İLE OLAN İLİŞKİLERİ 39
1. Üçlü Organizasyon 39
2. Göçebe Aşiretlerin Çevreleriyle Olan
İlişkilerinde Etnik Kast Göze Çarpmaktadır 40
3. Göçebe Hareketlerinin Çevrenin Asayiş ve
Güvenliği Üzerinde Etkisi Büyüktür 40
4. Çevre Halkının Göçebe Aşiretler ve
Göçebeler Hakkındaki Bilgisi 41
B. GÖÇEBE AŞİRETLERİN PROBLEMLERİ 45
1. Göçebelerin Nüfuslarını Bilmiyoruz 45
2. Bir Karış Toprağa Sahip Olmayan Kişiler 46
3. Yaygın Kültür Unsurlarından
Yararlanamayan Kimseler 48
4. Siyasal Rey Hakkını kullanmayan Vatandaşlar 49
5. Hayvancılık 50
C. SORUNLAR VE PLAN İLİŞKİLERİ 52
1. Bir Olay 52
2. Göçebe Probleminin Önemi 53
3. Göçebe Nüfusunun Yerleştirilmesini ve Diğer
Problemlerini Bölge Kalkınma Planı İçinde
Düşünmeliyiz 55
4. Göçebeler Muhakkak Yerleştirilmeli midir? 56
VI. SONUÇ 59

GÖÇEBELİK: ALİKAN AŞİRETİ
GİRİŞ 67
I. FİZİK VE TOPLUMSAL ÇEVRE 52
A. YER ŞEKİLLERİ ve İKLİM 72
B. ALİKAN AŞİRETİ’NİN BİR YILLIK DEVREVİ HAREKETİ 73
C. TOPLUMSAL ÖRGÜT 77
1. Çadır / 2. Zoma / 3. Kabile / 4. Aşiret 77
5. Ulu Kişi ve Arişet Organizasyonunun Siyasal Karekteri 78
D. KONUT 80
E. TOPLUMSAL EKOLOJİ 80
II. NÜFUS, MÜLKİYET ve ÜRETİM İLİŞKİLERİ 82
A. NÜFUS 82
B. MÜLKİYET ve ÜRETİM İLİŞKİLERİ 83
1. Kişisel Mülkiyet 83
2. Kollektif Kiralama 84
a) Yaylaların Kiralanması 86
b) Kışlakların Kiralanması 87
c) Yaylak ve Kışlak Alanlarda Arazi Sahipleriyle
Göçebelerin İlişkileri 87
3. Ekonomik Faaliyetler: Hayvancılık 93
4. Üretim Araçları-Artık Üretim ve Değiş-Tokuş Ekonomisi 94
a) Çerçi / b) Kasaba Tüccarı / c) Şehir Tüccarı 95
C. ÜRETİM İLİŞKİLERİNİN FEODAL ve KAPİTALİST YÖNÜ 95
D. GELİR DAĞILIMI ve SINIFLAR 99
III. TOPLUMSAL KURUMLAR 99
A. AKRABALIK ÖRGÜTÜ ve AİLE 99
1. Akrabalık Bağı 99
2. Tek Evlilik 100
3. Berdel Ailesi 101
4. Ailenin Genişliği 102
5. Evlenmede Sıra Gütme 103
6. Aile İçi Ekonomik ve Toplumsal İşbölümü,
Kadının Yeri 103
B. DİN VE LÂİSİZM 104
C. DİL ve DÜNYA GÖRÜŞÜ 106
D. ÇEVRE İLE BÜTÜNLEŞME OLANAKLARI 107
IV. SONUÇ 110
A. GENEL GÖRÜNÜŞ 110
B. GÖÇEBE AŞİRET SİSTEMİNİN ÇÖZÜLÜŞÜ 113
C. AŞİRET SİSTEMLERİNİN ORTADAN KALKIŞI,
KAPİTALİZM ve ULUSLAŞMA 114

FEODAL TOPLUM YAPISI ve DOĞU ANADOLU
GİRİŞ 119
TOPLUM YAPILARININ TARİHSEL GELİŞİMİ 123
DOĞU ANADOLU’DA FEODALİZMİN GELİŞİMİ 125
DOĞU ANADOLU’DA FEODALİZMİN BUGÜNKÜ DURUMU 129
NÜFUS, TOPRAK ve ÜRETİM İLİŞKİLERİ 129
SONUÇ 137